Meer dan een cognitief probleem

Lange tijd hebben de cognitieve aspecten van leerproblemen centraal gestaan in diagnostisch onderzoek. De ernst en hardnekkigheid van de leerproblemen werd bepaald en er werd onderzoek gedaan naar verklarende factoren zoals aandacht, geheugen en executief functioneren. In de nieuwste richtlijnen voor diagnostiek van dyslexie (Protocol Dyslexie Diagnostiek en Behandeling 3.0; Tijms et al., 2021) en dyscalculie (Protocol dyscalculie; Van Luit & Mönch, 2023) is meer ruimte gekomen voor de emotionele aspecten van de leerproblemen. Er wordt geadviseerd om, naast het onderzoeken van de cognitieve aspecten, een beeld te krijgen van de emotionele last die het kind ervaart als gevolg van de leermoeilijkheden. Deze emotionele last kan zich uiten in gedachten, gevoelens en gedrag.

Negatieve gedachten en nare gevoelens

Kinderen met leerproblemen hebben vaker last van negatieve gedachten, bijvoorbeeld: ‘ik ben dom’, ‘dit gaat me nooit lukken’, ‘ik kan niks’. Deze gedachten zorgen voor nare gevoelens zoals angst en boosheid. Ook kunnen ze een negatief effect hebben op de leerprestaties: kinderen geven bijvoorbeeld sneller op of zijn eerder geneigd om te vermijden, hetgeen hun leerprestaties niet ten goede komt. Er kan op deze manier een negatieve spiraal ontstaan. Het is belangrijk om te weten welke gedachten en gevoelens een kind heeft ten aanzien van zijn leerprobleem, zodat er gerichte hulp kan worden geboden.

Omgaan met stress (coping)

Moeite met de leerstof, faalervaringen en nare opmerkingen van anderen zorgen voor een verhoogde mate van stress bij kinderen met leerproblemen. Kinderen gaan op verschillende manieren om met deze stress. In de literatuur wordt onderscheid gemaakt tussen handige (adaptieve) coping en minder handige (maladaptieve) coping. Handige manieren zijn bijvoorbeeld om hulp vragen en een probleem stapsgewijs oplossen. Minder handige manieren zijn bijvoorbeeld vermijden en piekeren. Het vaak en veel inzetten van minder handige coping is een risicofactor voor emotionele problemen. Zicht op de copingstrategieën van een kind is belangrijk om hem of haar op een goede manier te leren omgaan met het leerprobleem.

Diagnostisch onderzoek

Zorgprofessionals kunnen op verschillende manieren zicht krijgen op de emotionele beleving van een kind met leerproblemen. Het is daarbij belangrijk om informatie van verschillende betrokkenen te verzamelen: de leerkracht en eventuele andere onderwijsprofessionals zoals een remedial teacher, de ouders en het kind zelf. Gerichte observaties in de klas, thuis en in de onderzoekssituatie geven daarnaast zicht op de beleving van het leerprobleem. Zo kan er worden gelet op uitingen van angst en onzekerheid en kan het copinggedrag in kaart worden gebracht. Daarnaast bieden gesprekken met de verschillende betrokkenen en het kind zelf de mogelijkheid om gedachten, gevoelens en gedragingen verder uit te diepen. Tot slot kan er ook gebruik worden gemaakt van gestandaardiseerde vragenlijsten. Er zijn vragenlijsten beschikbaar die een algemeen beeld geven van het emotioneel functioneren van een kind, maar ook specifieke vragenlijsten die de rekenbeleving (Rekenbelevingsschaal, Van der Beek et al., 2017) en de lees- en spellingbeleving in kaart brengen (Lees- en spellingbelevingsschaal, verwachte verschijning in 2024/2025).   

Meer weten?

De RBS Rekenbelevingsschaal is een vragenlijst waarmee de emotionele beleving van leerlingen bij rekenproblemen in kaart wordt gebracht: de copingstrategieën, het rekenzelfbeeld, en de mate van rekenangst.

Ik kan het (niet) is een praktisch werkboek met tips en strategieën om te voorkomen dat je door je emoties wordt overweldigd of vastloopt in je gedachten.

De FEEL-KJ Vragenlijst over emotieregulatie bij kinderen en jongeren is een instrument waarmee de strategieën die een kind of jongere gebruikt om zijn/haar emoties te reguleren in kaart worden gebracht.