In de pedagogiek worden emotionele en gedragsproblemen van kinderen meestal in verband gebracht met het opvoedgedrag van ouders of met het disfunctioneren van het gezin als systeem. Binnen de eerste benadering ligt de nadruk op het disfunctioneren van de ouder als opvoeder. Binnen de systeemtheoretische benadering kijkt men naar het gezin als geheel. Van As en Janssens (1994) bespreken de relatie tussen opvoed- en gezinskenmerken die een rol spelen bij probleemgedrag bij kinderen. Bij de opvoedingsbenadering gaat men over het algemeen uit van twee dimensies: ondersteuning en controle door de ouders.
Systeemtherapeuten bekijken en behandelen psychische problemen in samenhang met het relationele, sociale en culturele systeem waar mensen deel vanuit maken. In de wetenschappelijke factsheet ‘Systeemtherapie bij kinderen, jeugdigen en volwassenen’ van de Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie (NVP) worden de verschillende soorten systeemtherapie en hun werkzaamheid overzichtelijk op een rijtje gezet.
Gezinstherapie is een belangrijke vorm van systeemtherapie. In de gezinsbenadering zijn verschillende stromingen te onderscheiden. Binnen de structurele stroming ligt het accent op de verhoudingen tussen de gezinsleden en de verhouding tussen het gezin en de buitenwereld. De intergenerationele stroming legt het accent op de loyaliteitsrelatie die er tussen ouders en kinderen bestaan. De strategische stroming richt de aandacht op de interactiepatronen in het gezin (Van As & Janssens, 1994). Vaak wordt ook het circumplex-model van Olsen (1983) gebruikt om gezinnen te typeren. Het model beschrijft drie aspecten die met elkaar een goed beeld geven van een gezin (of een ander systeem):
De kern van de systeemtheorie is de aanname dat ons gedrag voor een belangrijk deel door onze positie binnen het systeem wordt bepaald. Omdat de relationele context bepalend is voor het begrijpen van het individu, is het voor de hulpverlener essentieel een goed beeld van het gezin te hebben voordat een interventie wordt geplaatst. Bekende manieren om het gezin in kaart te brengen zijn de tafelopstelling en het genogram.
Een tafelopstelling biedt de mogelijkheid om een probleem inzichtelijk te maken. De cliënt kan het vraagstuk vanaf een afstandje bekijken. Hij kan samen met zijn behandelaar reflecteren op wat hij ziet en ervaart. Benodigdheden zijn een tafel waarop de 'spelers' worden neergezet en houten systeempoppetjes, Playmobil, dierfiguren, gebruiksvoorwerpen, of wat maar voor handen is. Alles wat personen in een systeem kan representeren is bruikbaar.
Een belangrijk hulpmiddel bij het ontdekken van patronen in het systeem is het genogram. Een genogram is een visueel diagram van familiebanden, schematisch uitgewerkt. Het is een getekende familiestamboom, die informatie geeft over familierelaties over ten minste drie generaties. Het biedt een snel beeld van het complete familiepatroon. Het genogram geeft zicht op normen- en waardepatronen die gelden binnen een familie en op de manier waarop die gestalte hebben gekregen in iemands leven. Gebeurtenissen die vanuit systemisch oogpunt belangrijk kunnen zijn, worden met behulp van symbolen aangegeven.
In gezinstherapie wordt over het algemeen vooral gefocust op de sterke kanten van het gezin. Er wordt gezocht naar mogelijkheden om minder helpende manieren van met elkaar omgaan te verminderen, door sterke kanten en mogelijkheden binnen het gezin te benutten en uit te breiden. Het is echter niet altijd eenvoudig om kinderen en ouders hierover met elkaar in gesprek te laten gaan. Voor therapeuten kan dit een obstakel in de behandeling zijn. Mijn gezin en ik is een therapeutisch familiespel dat precies voor dit soort situaties is ontwikkeld. Aan de hand van vragen, rollenspellen en creatieve opdrachten worden kinderen en ouders spelenderwijs bij de behandeling betrokken. Zo kunnen belangrijke gezinsthema's op een ontspannen, maar gestructureerde wijze worden besproken en nieuwe omgangsvormen en manieren van communiceren worden ontdekt.
Eén van de iconen en pioniers van de gezinstherapie is Maurizo Andolfi. Hij is niet alleen bekend vanwege zijn gedurfde aanpak en provocatieve opstelling, maar vooral ook door het centraal stellen van kinderen in de gezinstherapie. Een probleem van een kind is in zijn ogen altijd een probleem van het hele gezin. Een tweede belangrijk uitgangspunt is dat de oplossing gevonden kan worden in het probleem waarvoor in eerste instantie therapie nodig was. Op die manier wordt het probleemkind een 'deskundig' kind dat de therapeut de weg wijst. Het kind in gezinstherapie is het eerste Nederlandstalige boek van zijn hand. Behalve een prachtige introductie op zijn inspirerende inzichten, laat dit boek aan de hand van talloze voorbeelden de kracht van zijn therapeutische interventies in de dagelijkse praktijk zien. Ook puberproblemen zijn volgens hem niet los te zien van de dynamiek van het gezin. Diverse casussen demonstreren hoe zijn aanpak succesvol wordt toegepast bij problemen als verslaving, agressie en depressie. In letterlijk uitgewerkte therapiesessies volgen we in Adolescenten in gezinstherapie de onconventionele Andolfi, die met het hele gezin op zoek gaat naar de pijnpunten. Twee inspirerende en praktische handboeken voor hulpverleners. Maar de inzichten zijn ook van grote waarde voor leraren, pedagogen en opvoeders die met jongeren met problemen te maken hebben.
Mijn gezin en ik is een leuk en inspirerend familiespel om kinderen en ouders met elkaar in gesprek te laten gaan. Aan de hand van vragen, rollenspellen en creatieve opdrachten worden kinderen en ouders spelenderwijs bij de behandeling betrokken.
In Het kind in gezinstherapie geeft Maurizo Andolfi een prachtige introductie op zijn inspirerende inzichten van gezinstherapie, en laat hij aan de hand van talloze voorbeelden de kracht van therapeutische interventies in de dagelijkse praktijk zien.
In Adolescenten in gezinstherapie wordt vanuit systemisch-relationeel perspectief duidelijk gemaakt dat niet los gezien kunnen worden van de dynamiek van het gezin. Diverse casussen demonstreren hoe de aanpak van Maurizo Andolfi succesvol kan worden toegepast bij problemen als verslaving, agressie en depressie.
Andolfi, M., Falcucci, M., Mascellani, A., Santona, A., & Sciamplicotti, F. (2010). Het kind in gezinstherapie. Hogrefe Uitgevers.
Andolfi, M., Mascellani, A., (2012). Adolescenten in gezinstherapie. Hogrefe Uitgevers.
Olson, D.H., McCubbin, H.I., Barnes, H.L., Larsen, A.S., Muxen, M.J., & Wilson, M.A. (1983). Families: What makes them work. Sage Publications.
Schlattmann, N. & Van den Wijngaart, T. (2012). Mijn gezin en ik. Hogrefe Uitgevers.
Van As, N. M. C. & Janssens, M. A. M. (1994). Kwaliteit ouder-kind relatie: samenhang tussen indicatoren. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 33, 206-224.
